ในช่วงที่แม่หมาเลี้ยงลูก “เต้านม” ถือเป็นอวัยวะที่มีบทบาทสำคัญที่สุด เพราะเป็นช่องทางนำพาน้ำนมซึ่งเป็นอาหารที่มีคุณค่าที่สุดมาสู่ลูกๆ เต้านมก็คงไม่ต่างจากอวัยวะอื่นๆ ที่สามารถเกิดความผิดปกติได้ เราอาจเคยได้ยินชื่อโรคลำไส้อักเสบ โรคข้ออักเสบ หรือแม้แต่โรคหูอักเสบกันมาแล้ว เต้านมก็สามารถอักเสบได้เช่นกัน ซึ่งเราก็เรียกว่า โรคเต้านมอักเสบ (Mastitis)
 

     อันที่จริงโรคเต้านมอักเสบก็ไม่ได้จำกัดว่าเป็นแต่ในเฉพาะแม่หมาเท่านั้นนะครับ โรคเต้านมอักเสบยังสามารถพบได้ในน้องหมาที่เกิดภาวะท้องเทียม หรือน้องหมาที่มีบาดแผลบริเวณเต้านมแล้วเกิดการติดเชื้อตามมาก็ได้
 

      เจ้าของหลายคนสงสัยและมีคำถามมากมายเกี่ยวกับโรคเต้านมอักเสบในสุนัข วันนี้ มุมหมอหมา ได้รวบรวม 10 คำถามสุดฮิตที่เจ้าของมักชอบถามคุณหมอเกี่ยวกับโรคเต้านมอักเสบ มานำเสนอครับ มีคำถามอะไรบ้างมาดูกัน 

1. สุนัขตั้งท้องทั่วไปลักษณะเต้านมเป็นเช่นไร ?
 

         สุนัขที่ตั้งท้องในระยะท้าย จะมีการเปลี่ยนแปลงของเต้านมชัดเจนมากขึ้น โดยพบว่า เต้านมจะขยายใหญ่ เต่ง ผิวเป็นสีชมพู เนื่องจากมีเลือดมาเลี้ยงมากขึ้น ซึ่งเราจะพบว่า เต้านมคู่ท้ายมีขนาดใหญ่และเต่งกว่าคู่อื่นๆ (น้องหมามีเต้านม 4-5 คู่) น้ำนมที่ปกติจะมีสีขาวใส ยกเว้น นมน้ำเหลืองหรือน้ำนมเหลือง (Colostrum) ที่จะมีสีออกเหลืองๆ ตามอย่างชื่อ ซึ่งการที่มีน้ำนมไหลในช่วงท้ายก่อนการคลอดนั้น จะเป็นสัญญาณหนึ่งที่บ่งบอกว่าแม่หมาใกล้จะคลอดแล้ว (24 ชั่วโมงถึง 1 สัปดาห์ก่อนคลอด)
 

2. สุนัขที่เต้านมอักเสบจะมีอาการเป็นอย่างไร ?
 

          เมื่อน้องหมาเป็นโรคเต้านมอักเสบ จะพบว่าเต้านมจะบวม แดง ร้อน คลำแล้วรู้สึกเจ็บปวด น้ำนมอาจมีสีปกติหรือเปลี่ยนไป เช่น ขุ่นข้น หนืด มีตะกอน มีหนอง หรือมีเลือดปน ซึ่งความรุนแรงจะมากน้อยแตกต่างกันไป บางรายอาจมีการเปลี่ยนแปลงของร่างกายร่วมด้วย เช่น ซึม เบื่ออาหาร มีไข้ ไปจนถึงติดเชื้อในกระแสเลือด บางรายอาจเป็นแบบเรื้อรังจนโครงสร้างของเต้านมผิดรูปเสียไป เกิดเต้านมบอดไปเลยก็มี ซึ่งก็อาจจะเป็นมากกว่าหนึ่งเต้าก็ได้ หากทิ้งไว้นานไม่ได้รับการรักษา ก็จะพบว่า เต้านมที่อักเสบนั้น อาจกลายเป็นฝี หรือกลายเป็นเนื้อตาย (Gangrenous) ไปในที่สุด บางครั้งเราสามารถสังเกตอาการจากความผิดปกติของเหล่าลูกๆ ที่มาดูดนมด้วยก็ได้ 

3. มีน้ำสีเหลืองที่ไหลจากเต้านมแม่สุนัข ใช่เต้านมอักเสบหรือไม่ ?
 

          ต้องแยกระหว่างนมน้ำเหลือง (Colostrum) กับน้ำนมที่ผิดปกติ ซึ่งจะพบว่าหนืด มีตะกอน หรือมีหนองปน โดยปกติแล้วนมน้ำเหลืองจะผลิตออกมาในช่วง 24-48 ชั่วโมงแรกหลังคลอดลูก จัดเป็นนมที่มีคุณค่าสูง อีกทั้งยังมีภูมิคุ้มกันที่สำคัญต่อลูกหมาด้วย ส่วนนมที่ผิดปกติอาจจะเป็นหนองไหลมาจากเต้านมที่เกิดการอักเสบ เต้านมที่อักเสบจะบวม แดง ร้อน และมีอาการตามที่ได้กล่าวไปข้างต้น ซึ่งเจ้าของสามารถสังเกตได้ไม่ยาก แต่ในทางการแพทย์ จะทำการวินิจฉัยเพิ่ม โดยเก็บตัวอย่างน้ำนมและเลือดมาตรวจ เพื่อยืนยันความผิดปกติดังกล่าวด้วย

 

4. สาเหตุของเต้านมอักเสบเกิดจากอะไร ?
 

          เต้านมอักเสบสามารถเกิดได้บ่อยในแม่หมาหลังคลอดช่วงที่กำลังเลี้ยงลูก รวมถึงน้องหมาที่กำลังเกิดภาวะท้องเทียมอยู่ ซึ่งทั้งสองกรณีจะมีการผลิตน้ำนมออกมามาก บางครั้งน้ำนมคั่งค้างอยู่ เต้านมเกิดการเต่ง คัดเต้า น้องหมาจะรู้สึกอึดอัด จึงเลียเต้านมตัวเอง ในน้ำลายซึ่งมีเชื้อโรคจำนวนมาก ประกอบกับเชื้อประจำถิ่นบนผิวหนัง (normal flora) ที่มีอาศัยอยู่แล้ว หรือมีเชื้อจากสิ่งแวดล้อมรอบๆ ตัวน้องหมามาผสมโรง ก่อให้เกิดการอักเสบติดเชื้อตามมาได้ โดยเชื้อจะเข้าสู่เต้านมผ่านทางรูเปิดของเต้านม บางครั้งก็เข้าทางบาดแผลบริเวณเต้านม ที่เกิดจากการถูกเล็บของลูกข่วน หรือเกิดจากการที่ถูกลูกกัดขณะดูดนมแม่ จนทำให้เกิดเป็นโรคเต้านมอักเสบในที่สุด

5. ลูกหมาที่กินนมจากเต้านมอักเสบจะเป็นอย่างไร ?
 

          การที่น้ำนมมีลักษณะเปลี่ยนไป ส่งผลต่อคุณภาพของน้ำนม อาจจะทำให้ความเป็นกรด-ด่าง ตลอดจนองค์ประกอบอย่างโปรตีน ไขมัน เกลือแร่ และรสชาติของน้ำนมเปลี่ยนไป หากลูกหมากินน้ำนมจากเต้านมที่เกิดการอักเสบ จะทำให้ติดเชื้อ ซึ่งจะแสดงอาการท้องเสีย อาเจียน ซึม ไปจนถึงขั้นเสียชีวิตได้ มากน้อยตามแต่เชื้อที่ได้รับและภูมิต้านทานของร่างกายมีอยู่ แต่หากไม่ป่วย ก็จะพบว่าลูกหมาตัวนั้นจะอ่อนแอ โตช้า แคระเกร็นกว่าลูกหมาในช่วงวัยเดียวกัน จึงแนะนำให้ลูกงดดูดนมจากเต้าที่เกิดการอักเสบ หรือแยกเลี้ยงไปเลย โดยที่เราต้องเป็นคนป้อนนมทดแทนสำหรับลูกหมาให้ หรืออาจจะให้แม่หมาตัวอื่นเลี้ยงลูกแทนตามความเหมาะสม

 

6. เต้านมอักเสบรักษากันอย่างไร ?
 

          ในรายที่เป็นไม่รุนแรง เจ้าของอาจจะช่วยโดยการใช้มือที่สะอาดบีบไล่น้ำนมที่เสียทิ้งไป จากนั้นให้ประคบอุ่นบริเวณเต้านมที่อักเสบครั้งละ 15-20 นาที วันละ 3-4 ครั้ง หากกำลังเลี้ยงลูกอยู่ ให้ลูกงดดูดนมจากเต้านั้น โดยอาจหาอะไรมาแปะปิดไว้ ทั้งนี้ให้คำนึงถึงเรื่องความสะอาดเป็นหลัก ซึ่งตัวแม่หมาเองก็อาจจำเป็นต้องสวมปลอกคอกันเลียด้วย แต่หากเป็นรุนแรงขึ้นเราอาจต้องใช้ยาฆ่าเชื้อและยาลดปวด-แก้อักเสบ ซึ่งจะเป็นรูปแบบฉีดหรือป้อนขึ้นกับดุลพินิจของคุณหมอ แต่ยาที่ได้รับนี้ ต้องระวังเป็นอย่างยิ่งในกรณีที่ใช้กับแม่หมาที่กำลังให้นมลูก ซึ่งอาจต้องให้แม่หมางดให้นมลูกในช่วงที่ได้รับยา แต่สำหรับกรณีที่เป็นรุนแรงมากจนถึงขั้นเกิดเป็นเนื้อตายหรือเป็นเรื้อรังยาวนาน แนะนำให้ผ่าตัดเอาเต้านมนั้นออกไป (mastectomy) เลยครับ

7. เต้านมอักเสบเป็นนานแค่ไหน...กว่าจะหาย ? 

 

          หากเป็นไม่รุนแรงอาจหายได้ภายใน 7-10 วันหลังจากที่ได้รักษา พยากรณ์โรคกรณีแบบนี้อยู่ในเกณฑ์ดี ส่วนในรายที่เป็นรุนแรงแนะนำให้เพาะเชื้อเพื่อทดสอบประสิทธิภาพความไวของยาฆ่าเชื้อ เพื่อหายาฆ่าเชื้อที่เหมาะสมสำหรับการรักษาต่อไป จะได้รักษาได้อย่างตรงจุด ไม่กลายเป็นเต้านมอักเสบแบบเรื้อรัง ซึ่งจะใช้เวลารักษายาวนานกว่า ทั้งนี้ระยะเวลารักษาก็ขึ้นกับระดับความรุนแรงและความซับซ้อนของโรคด้วย บางรายอาจมีการติดเชื้อในกระแสเลือดร่วมด้วย ซึ่งทำให้การรักษามีความยุ่งยากมากขึ้น อาจใช้เวลารักษามากกว่า 14 วัน จนกว่าจะหายครับ

 

8. มีโอกาสกลับมาเป็นเต้านมอักเสบในอนาคตได้อีกหรือไม่ ?
 

          โอกาสกลับมาเป็นเต้านมอักเสบอีกในอนาคตก็มีครับ โดยเฉพาะน้องหมาที่เกิดภาวะท้องเทียมบ่อยๆ น้องหมาที่ขาดการดูแลเอาใจใส่เรื่องความสะอาดของเต้านม รวมทั้งน้องหมาที่มีปัญหาเต้านมอักเสบแบบเรื้อรัง ที่จะเป็นๆ หายๆ ได้ยาก็อาการดี พอขาดยาก็อาการแย่ แต่ทั้งนี้ก็ขึ้นกับตัวเจ้าของด้วยครับ ว่ามีวินัยในการรักษา ป้อนยาได้ตามคำแนะนำของคุณหมอหรือไม่ เพราะมีเจ้าของบางคนหยุดป้อนยา เมื่อเห็นว่าอาการดีขึ้นแล้ว แต่น้องยังไม่หายขาด ก็จะกลับมาเป็นใหม่ ทำให้การรักษายากขึ้น เพราะเชื้ออาจจะเกิดการดื้อยาไปแล้ว

       9. มีวิธีป้องกันโรคเต้านมอักเสบอย่างไร ?
 

          ควรเน้นเรื่องความสะอาดเป็นหลัก ทั้งตัวน้องหมาเองและสิ่งแวดล้อมที่น้องหมาอยู่ โดยเฉพาะกรงและวัสดุปูรอง หากเป็นแม่หมาที่กำลังให้นมลูก เจ้าของต้องหมั่นเช็ดทำความสะอาดเต้านมให้เป็นประจำ และคอยสังเกตเต้านมไหนว่าเต่งหรือเกิดการคัดเต้าหรือไม่ เต้านมไหนที่น้องหมามักชอบเลียอยู่บ่อยๆ เราควรป้องกันโดยสวมปลอกคอกันเลียให้ อาจช่วยบีบไล่น้ำนมเพื่อระบายบางส่วนออก และให้ประคบอุ่นร่วมด้วย หากมีแผลเกิดขึ้นควรทำแผลให้ และงดใช้เต้านมนั้นเลี้ยงลูกหมา สำหรับกรณีที่เกิดจากภาวะท้องเทียมการป้องกันที่ดีที่สุด คือ การทำหมันครับ

 

10. น้องหมาตัวผู้จะมีโอกาสเป็นโรคเต้านมอักเสบได้หรือไม่ ?
 

          คำถามนี้ดีนะครับ เพราะตัวผู้ก็มีเต้านมด้วยนี่นา แต่จะเรียกว่าเต้านมก็ไม่เชิงจะถูกต้องสักเท่าไร ขออนุญาติเรียกว่านมเฉยๆ แล้วกันครับ เรื่องโอกาสเป็นโรคเต้านมอักเสบหรือไม่นั้น ตรงนี้ค่อนข้างโชคดีครับที่ไม่ค่อยพบ อาจจะเพราะเหตุผลทางสรีรวิทยาที่รูเปิดเต้านมของตัวผู้ไม่ได้เปิดเหมือนกับน้องหมาตัวเมีย อย่างในช่วงที่ต้องให้นมลูก จึงไม่มีช่องทางรับเอาเชื้อเข้าไปได้ อีกทั้งปัจจัยหลายๆ อย่างทั้งในเรื่องของโครงสร้างเต้านม เรื่องของฮอร์โมนเพศเมีย และเรื่องของการสร้างน้ำนมก็ดี ปัจจัยเหล่านี้ไม่มีในตัวผู้ หากมีปัญหาจะเป็นไปในลักษณะของโรคผิวหนังอักเสบบริเวณนมมากกว่าครับ

       โรคเต้านมอักเสบเป็นโรคที่เป็นอันตรายต่อแม่หมาและลูกหมามาก สามารถก่อให้เกิดความเจ็บป่วยไปถึงขั้นถึงเสียชีวิตได้ เราในฐานะเจ้าของต้องหมั่นสังเกตดูแลเอาใจใส่น้องหมาให้มากๆ ความสะอาดเป็นเรื่องสำคัญที่ มุมหมอหมา อยากจะเน้นย้ำ และนี่...คือ 10 คำถามสุดฮิตของโรคเต้านมอักเสบในสุนัข ที่จะทำให้เพื่อนๆ ได้เข้าใจโรคนี้มากยิ่งขึ้น

รูปภาพประกอบ:
รูปภาพที่ 1,2,4,6,และ 7
www.ehow.com
รูปภาพที่ 3 และ 5 จาก
Margaret V. Root Kustritz. 2010, Clinical Canine and Feline Reproduction. A John Wiley & Sons, Inc., Publication