มีใครเคยคบกันนานถึง 30,000 ปีบ้างครับ... ในโลกนี้มีความสัมพันธ์หลายรูปแบบ หนึ่งในนั้นคือความสัมพันธ์ระหว่างคนและสุนัข ซึ่งความสัมพันธ์นี้ก็มีมาอย่างยาวนานเกินกว่า 30,000 ปีแล้ว มันถูกส่งต่อกันมาจากรุ่นสู่รุ่น เป็นอะไรที่ยากจะอธิบาย อาจจะมากกว่าเพื่อนแต่ไม่ใช่แฟน ตลอดระยะเวลาที่ผ่านมา มีเรื่องราวต่าง ๆ เกิดขึ้นมากมายทั้งร้ายและดี ซึ่งเราจะพบได้จากหลักฐานทางโบราณคดี วรรณกรรม คำบอกเล่าและบันทึกต่าง ๆ รวมถึงข้อมูลทางวิทยาศาสตร์ที่ค้นพบด้วย เรามาไล่เรียงเรื่องราวเหล่านี้ไปพร้อม ๆ กันเลยครับ

 

     วิวัฒนาการของสุนัขนั้นเริ่มต้นมานานหลายสิบล้านปีมาแล้ว จนเมื่อราว 2-10 ล้านปีก่อน ได้เกิดบรรพบุรุษสุนัขยุคใหม่ขึ้น เราเรียกว่า ยูซีโอน (Eucyon) โดยมีขนาดใกล้เคียงกับสุนัขป่าในปัจจุบัน มันดำรงชีวิตด้วยการล่าสัตว์ในทุ่งหญ้า อาศัยและแพร่กระจายพันธุ์ไปทั่วโลก มันสามารถอยู่รอดจากยุคน้ำแข็งมาได้ ด้วยการปรับรูปแบบการใช้ชีวิตและวิถีการกิน โดยมีฟันที่สามารถกินได้ทั้งสัตว์และพืช อีกทั้งการที่มันมีตัวขนาดเล็ก ทำให้มันสามารถผ่านช่วงยุคแห่งความอดอยากอย่างยุคน้ำแข็งมาได้ ในขณะที่สัตว์ร่วมยุคชนิดอื่น ๆ ต่างสูญพันธุ์ลงไป

 

     ในที่สุดสุนัขดึกดำบรรพ์อย่างยูซีโอนนี้ ก็ได้วิวัฒนาการต่อมาและกลายเป็นบรรพบุรุษสุนัขป่าอย่างหมาจิ้งจอก หมาโคโยตี้ และหมาป่าแจ็กเคิล มีการขุดค้นพบกระดูกหมาป่า Taimyr ในไซบีเรีย ซึ่งชิ้นกระดูกนี้แสดงให้เห็นว่าหมาป่าพันธุ์นี้มีประวัติทางพันธุกรรมในคาบสมุทร Taimyr ย้อนกลับไปในยุคน้ำแข็งที่เกิดขึ้นครั้งล่าสุด ดังนั้นจึงถือได้ว่าสุนัขบ้านกับหมาป่าเริ่มแยกจากการมีบรรพบุรุษเดียวกันราว 30,000 ปีที่แล้ว ชี้ให้เห็นว่าสุนัขกลายเป็นสัตว์เลี้ยงในบ้านเมื่อราว 30,000 ปีที่แล้ว

 

     ในช่วงเวลาเดียวกันนี้เอง มนุษย์ก็เริ่มถือกำเนิดขึ้นบนโลกเช่นกัน เราคงคุ้นชินกับบรรพบุรุษของเรา "ต้นตระกูลโฮโม" ซึ่งแต่เดิมก็มีโฮโมหลายเผ่าพันธุ์ แต่สุดท้ายก็เหลือรอดเพียงโฮโมเซเปี้ยนที่อยู่รอดและมีวิวัฒนาการต่อมาจนกลายมาเป็นมนุษย์อย่างเรา ๆ ในปัจจุบัน ความสัมพันธ์ในช่วงแรกเริ่มระหว่างคนและสุนัขนั้น ต่างฝ่ายต่างใช้ชีวิตไปตามวิถีของตัวเอง ยังไม่มีความสัมพันธ์ใกล้ชิดสนิทสนมกัน อาจจะผลัดกันเป็นทั้งผู้ล่าและผู้ถูกล่าซึ่งกันและกัน


 

     จนเมื่อมนุษย์ได้เปลี่ยนวิถีชีวิตจากการดำรงชีวิตด้วยการล่าสัตว์และเก็บของป่า มาเป็นการเพาะปลูกและเริ่มอาศัยตั้งชุมชนเป็นหลักแหล่ง สุนัขจึงเริ่มเข้ามาใกล้ชิดกับมนุษย์มากขึ้น แรกเริ่มคงเข้ามาขโมยอาหารที่มนุษย์เก็บไว้ หรือกินเศษอาหารจากชุมชนของมนุษย์ สุนัขอาจจะตอบแทนมนุษย์ด้วยการเห่าหอนคอยเตือนภัยให้ จนกระทั้งเข้าสู่ยุคที่มนุษย์ก็เริ่มเรียนรู้วิธีการไถนาและการเลี้ยงสัตว์ จึงมีการนำสุนัขมาเลี้ยงเพื่อใช้ประโยชน์ในรูปแบบต่าง ๆ แต่บางทฤษฎีก็กล่าวว่า การที่มนุษย์รู้จักเลี้ยงสัตว์ตัวแรกอย่างสุนัขต่างหาก ที่ส่งผลให้มนุษย์ก้าวเข้าสู่สังคมเพาะปลูกและเลี้ยงสัตว์ แทนการล่าสัตว์ในอดีต

 

 

      มีหลักฐานมากมายที่แสดงให้เห็นความสัมพันธ์ระหว่างคนและสุนัขในอดีต จากหลักฐานภาพสลักที่ค้นพบทางตะวันตกเฉียงเหนือของประเทศซาอุดิอาระเบียบอกกับเราว่า สุนัขถูกนำมาเลี้ยงไว้เพื่อช่วยในการล่าสัตว์ ในภาพแสดงให้เห็นว่า สุนัขบางตัวมีสายจูงผูกไว้กับตัว และเชื่อมโยงมายังเอวของคนผู้เป็นเจ้าของ ขณะที่เขากำลังออกล่าสัตว์ ภาพนี้ตรงกับยุคก่อนหินใหม่ ซึ่งยุคนี้มนุษย์กำลังจะเริ่มเปลี่ยนวิถีชีวิตจากการล่าสัตว์มาทำความรู้จักกับการเพาะปลูกและการเลี้ยงสัตว์ และสุนัขในรูปนี้ ก็ยังมีลักษณะใกล้เคียงกับสุนัขพันธุ์ Canaan ในปัจจุบันเป็นอย่างมาก ซึ่งเป็นสุนัขประจำถิ่นแถบนี้ด้วย 

 

 

      มนุษย์ไม่ใช่เพียงจะเลี้ยงสุนัขไว้ช่วยล่าสัตว์เท่านั้น ในอดีตมนุษย์ยังเลี้ยงสุนัขไว้เป็นอาหาร ใช้หนังและขนของมันมาทำเป็นเครื่องนุ่งห่ม รวมเป็นถึงใช้เป็นตัวแทนการบูชาตามความเชื่อด้วย เมื่อมนุษย์รวมตัวเป็นชุมชนที่ใหญ่ขึ้นนั้น การปกครองคนจำนวนมากไม่ใช่เรื่องง่าย ผู้นำชุมชนจึงจำเป็นต้องสร้างเรื่องเล่าลี้ลับให้คนในปกครองนั้นมีความเชื่อเหมือน ๆ กัน ไม่ว่าจะอ้างตัวแทนเป็นเทพเจ้าหรืออะไรก็ตามที่อยู่เหนือธรรมชาติ เพื่อให้ง่ายต่อการปกครองคน อย่างความเชื่อเรื่องโลกหลังความตายนี้มีกันแทบจะทุกวัฒนธรรม โดยคนในอดีตจะมีความเชื่อในเรื่องของภพชาติหน้า จึงมีการนำทรัพย์สิน บริวาร หรือสิ่งที่ผู้ตายผูกพันไปอยู่ด้วยหลังจากที่คนคนนั้นตายไปแล้ว 

 

 

 

     ในตะวันออกกลางมีการขุดค้นพบกระดูกของมนุษย์และสุนัขจิ้งจอกทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศจอร์แดนติดกับประเทศอิสราเอลอายุกว่า 16,500 ปี ส่วนในยุโรปก็มีการขุดพบชิ้นส่วนของโครงกระดูกสุนัขบ้านอายุกว่า 15,000 ปี ในกองซากกระท่อมที่ทำจากกระดูกแมมมอธ ทางตอนกลางของประเทศยูเครน ในเอเชียตะวันออกก็มีการขุดพบหลุมศพสุนัขที่ถูกฝังอย่างเป็นระเบียบที่เมืองเจียฮู (Jiahu) แถบลุ่มแม่น้ำฮวงโหในมณฑลเหอหนาน ประเทศจีน ซึ่งมีอายุประมาณ 8,000 – 9,000 ปีด้วย  หรือแม้แต่ในประเทศไทยเราเอง ก็มีการขุดค้นพบโครงกระดูกของสุนัขที่บ้านเชียง จังหวัดอุดรธานี ซึ่งมีอายุไม่ต่ำกว่า 3,000 ปีเลยทีเดียว ซึ่งภายหลังในหลวงรัชกาลที่  9 ได้ทรงพระราชทานชื่อให้ว่า "คุณทองโบราณ" หลักฐานเหล่านี้ล่วนเป็นเครื่องสะท้อนความสัมพันธ์ทางความเชื่อของมนุษย์ ซึ่งมีผลต่อสุนัขได้เป็นอย่างดี

 

 

 

 

     นอกจากนี้แล้ว ในหลาย ๆ วัฒนธรรมยังใช้สุนัขเป็นตัวแทนเพื่อการบูชาของสิ่งต่าง ๆ ด้วย อย่างชาวสปาตาร์และชาวโรมันจะใช้สุนัขสังเวยในการบูชาเพื่อการสงคราม ราชวงศ์ชางในจีนโบราณจะฆ่าสุนัขเพื่อใช้สังเวยเทพเจ้าแห่งพายุ ชาวมิโนอันแห่งเกาะครีตในทะเลเมอดิเตอริเนียนจะใช้สุนัขในการเซ่นสรวงเทพเจ้าแห่งพื้นพิภพ ชาวอียิปต์มีเทพชื่อว่า อนูบิส ซึ่งมีร่างเป็นคนแต่มีหัวเป็นสุนัข ทำหน้าที่ชั่งน้ำหนักความดีและนำทางวิญญาณบริสุทธิ์ของมนุษย์ไปเข้าเฝ้าเทพโอซิริสเพื่อรับการพิพากษา ชาวกรีกมีตำนานสุนัขสามหัวชื่อ เซอร์เบอรัส คอยเฝ้าวิญาณที่ปากประตูนรกไม่ให้หนีกลับออกมาได้ หรือชาวโอกินาวาก็มีตัวซีซ่าสัตว์ประหลาดครึ่งสิงโตครึ่งสุนัข ทำหน้าที่ขับไล่สิ่งชั่วร้ายและรักษาสิ่งดีดีที่อยู่โดยรอบ

 

 

 

     หรือในแง่ของการเคารพสักการะสุนัข ในอุษาคเนย์เองก็มีความเชื่อเกี่ยวกับสุนัขที่สะท้อนถึงวัฒนธรรมการเกษตรเช่นกัน อย่างตำนานหมาเก้าหางของชาวจ้วง ที่ไปขโมยเมล็ดพันธุ์ข้าวมา แม้จะถูกขว้างด้วยสายฟ้าผ่าตัดหางไปแปดหางจนเหลือเพียงหางเดียว แต่ก็สามารถรอดชีวิตและนำพันธุ์ข้าวมาให้มนุษย์ปลูกกินจนได้ จึงมีการเคารพและบูชาสุนัขในหมู่พี่น้องชาวไท (ชาวไต) ส่วนในอินเดียมีวรรณกรรมมหากาพย์มหาภารตะอันศักดิ์สิทธิ์ ที่กล่าวถึงเทพที่แปลงร่างมาเป็นสุนัข เพื่อทดสอบความหนักแน่นในจิตใจของยุธิษฐิระที่ไม่ยอมทิ้งสุนัขของตน เพื่อจะได้ขึ้นราชรถไปยังสรวงสวรรค์ จากเรื่องราวนี้ของวรรณกรรมนี้ จึงกลายมาเป็นเทศกาลวัน Kukur Tihar ที่สุนัขจะได้รับการยกย่องและถูกเคารพ ด้วยการคล้องพวงมาลัย และเจิมหน้าผากด้วยสีสันต่าง ๆ ประเพณีนี้ยังคงได้รับการสืบทอดและปฏิบัติต่อเนื่องมาทุกปีที่ประเทศเนปาล

 

 

     เข้าสู่ยุคกลางและยุคล่าอาณานิคม ก็ยังไม่วายที่มนุษย์จะใช้สุนัขมาเป็นอาวุธ ทหารสเปนใช้สุนัขทั้งฝูงบุกขยี้และฉีกร่างศัตรู ในสมัยสงครามโลกครั้งที่  2 โซเวียตผูกระเบิดติดกับตัวสุนัขและปล่อยพวกมันให้วิ่งไปใต้รถถังของศัตรู โดยการฝึกก็ง่าย ๆ เพียงแค่ให้อาหารสุนัขใต้รถถังเป็นประจำจนมันคุ้นชิน และก่อนออกปฏิบัติการ สุนัขจะถูกอดอาหารนานหลายวันให้มันหิวสุด ๆ ก่อนจะปล่อยมันไปทำลายรถถังฆ่าศึก เรียกว่า Anti-Tank Dogs 

 

 

 

 

     ในแง่ของเรื่องวิทยาศาสตร์และการค้นพบ สุนัขถูกนำมาใช้ประโยชน์จำนวนไม่น้อย ในปี ค.ศ.1665  John Wilkin ชาวอังกฤษได้ทดลองถ่ายเลือดจากหลอดเลือดดำบริเวณคอของสุนัขตัวผู้ ใส่ลงในภาชนะรองรับ แล้วนำไปฉีดเข้ายังหลอดเลือดดำที่ขาของสุนัขตัวเมียอีกตัวหนึ่งด้วยหลอดทองเหลือง ปรากฏว่าได้ผลเป็นที่น่าพอใจ สุนัขจึงเป็นสัตว์ชนิดแรกที่ได้รับการถ่ายเลือด หรือปี ค.ศ. 1920 นายแพทย์ Frederick G. Banting ชาวแคนาดา ก็สกัดสารชนิดหนึ่งจากตับอ่อนได้สำเร็จ โดยทดลองผูกท่อของตับอ่อนและเลี้ยงสุนัขไว้ระยะหนึ่ง จน acini สลายไป แล้วจึงทำการสกัดสารนั้นออกมาได้ นั่นก็คือ อินซูลิน หรือการทดลองที่สุดประหลาดอย่างการปลูกถ่ายอวัยวะของนายแพทย์วลาดิมีร์ เดมิคอฟ ศัลยแพทย์ชาวโซเวียต ในปี ค.ศ. 1954 ที่เอาหัวสุนัขมาปลูกถ่ายเข้ากับสุนัขอีกตัวให้กลายเป็นหมาสองหัว ให้พวกมันใช้อวัยวะภายในอื่น ๆ ร่วมกัน ซึ่งก็ประสบความสำเร็จ เพราะหัวสุนัขที่นำมาปลูกถ่ายสามารถกินอาหารได้ด้วย แต่ส่วนใหญ่พวกมันจะตายภายใน 1-2 สัปดาห์ เนื่องจากตัวสุนัขต้นร่างนั้นไม่ยอมรับเนื้อเยื่อที่ถูกนำมาปลูกถ่าย และที่จะไม่พูดถึงเลยไม่ได้ ก็คือ เจ้าไลก้า เป็นสิ่งมีชีวิตชนิดแรกบนโลกที่ถูกส่งออกไปยังอวกาศ

 

 

     ไม่เพียงแต่มนุษย์ที่แสดงออกซึ่งความสัมพันธ์ที่มีต่อสุนัข สุนัขเองก็มีวิวัฒนาการโดยการปรับเปลี่ยนทั้งรูปร่างและนิสัยเพื่อให้เข้ากับมนุษย์ได้ ดร.จูลีแอน คามินสกี ผู้เชี่ยวชาญด้านจิตวิทยาเชิงพฤติกรรมจากมหาวิทยาลัยพอร์ตสมัธ สหราชอาณาจักร  พบว่า สุนัขบ้านได้พัฒนากล้ามเนื้อพิเศษขึ้นมาชุดหนึ่งเรียกว่า LAOM ที่บริเวณส่วนบนของดวงตาใกล้กับสันจมูก ทำให้สุนัขบ้านสามารถยกโหนกคิ้วด้านในขึ้นได้ เพื่อให้มันสามารถแสดงสีหน้าแวดตาได้น่าสงสารและน่าเอ็นดูกับมนุษย์ได้ ซึ่งเราจะไม่พบกล้ามเนื้อพิเศษนี้ในสุนัขป่า นอกจากนี้สุนัขยังมีพฤติกรรมสอดคล้องกับนิสัยของผู้เลี้ยงมันด้วย งานวิจัยที่ตีพิมพ์ในวารสาร Journal of Researh in Personality พบว่า เจ้าของที่มีพฤติกรรมทางด้านลบ สุนัขก็มักจะขี้กลัวและตอบสนองต่อการฝึกฝนได้น้อย ตรงกันข้ามหากเจ้าของที่มีคะแนนพฤติกรรมเป็นที่น่าพอใจ สุนัขก็จะไม่ขี้กลัวและเข้าสัมคมได้ง่าย สุนัขจะไม่แสดงความก้าวร้าวต่อคนและสัตว์อื่นด้วย

 

 

     ตลอดระยะเวลาอันยาวนานที่ผ่านมา สุนัขและมนุษย์ไม่เคยห่างกันเลย เป็นทุกอย่างของกันและกัน ไม่เว้นแม้แต่ความคิดและความเชื่อ ปัจจุบันมีสุนัขจำนวนมากกว่า 400 พันธุ์ อันเกิดจากสุนัขป่า 4 กลุ่มใหญ่ คือ หมาป่าอเมริกาเหนือ หมาป่ายุโรป หมาป่าอินเดีย และหมาป่าจีน มีการผสมข้ามพันธุ์ไปมาจนได้พันธุ์ใหม่ๆ จำนวนมาก และส่วนใหญ่ก็เกิดจากการเพาะพันธุ์ของมนุษย์ขึ้นมานั่นเอง จัดได้ว่าสุนัขเป็นสัตว์ที่มีความหลากหลายมากที่สุดชนิดหนึ่ง และนี่ก็คือเรื่องเล่าฉบับย่อของความสัมพันธ์ระหว่างคนและสุนัขตลอดระยะเวลากว่า 30,000 ปี