ภาวะดีซ่าน (Jaundice) เกิดจากการที่ร่างกายมีปริมาณบิลิรูบิน (bilirubin) ในกระแสเลือดสูง (hyperbillirubinemia) ซึ่งเจ้าบิลิรูบินนี้เป็นรงควัตถุที่มีสีเหลือง เมื่อมีมากก็จะไปสะสมตามเยื่อเมือก เยื่อบุตา เหงือก และผิวหนังของน้องหมา จนกลายเป็นสีเหลือง แม้แต่มูลสัตว์ก็อาจมีสีออกเหลือง ๆ และปัสสาวะก็อาจมีสีเหลืองเข้มขึ้นได้ด้วย ซึ่งภาวะดีซ่านนี้นั้นสามารถตรวจพบทางค่าชีวเคมีว่ามีความเข้มข้นของบิลิรูบินที่สูงขึ้นกว่าปกติ ได้ก่อนที่จะแสดงอาการออกมาเสียอีก ว่าแต่...แล้วมันเกี่ยวอะไรกับน้ำดี ?

 

 

     เรื่องของเรื่องคืออย่างนี้ครับ ในเวลาที่เม็ดเลือดแดงแตกหรือถูกทำลายไม่ว่าจะเป็นภาวะปกติหรือเกิดจากโรคใด ๆ ก็ตาม จะได้ฮีม (Heme) ออกมา ฮีมนี้จะถูกเปลี่ยนรูปต่อจนสุดท้ายได้มาเป็นบิลิรูบิน บิลิรูบินนี้ไม่สามารถละลายน้ำได้ จึงถูกโปรตีนพาไปยังตับ เพื่อให้ตับเปลี่ยนแปลงโครงสร้างให้มาเป็นในรูปที่สามารถละลายน้ำได้ (Conjugated bilirubin) ก่อนจะถูกขับออกไปทางท่อน้ำดี และออกมากับอึในรูปของ stercobilin ทำให้อุจจาระมีน้ำตาล (สีเหลือง) และขับออกทางปัสสาวะในรูป urobilin ทำให้ปัสสาวะมีสีเหลือง ทีนี้ถ้าบิลิรูบินมีปริมาณปกติร่างกายก็กำจัดได้ชิล ๆ ทันตามกลไกดังกล่าว แต่ถ้าเมื่อใดที่มีบิลิรูบินมากเกินไปร่างกายเกิดกำจัดไม่ทัน บิลิรูบินมันไม่มีที่ไปไง ก็เลยไปสะสมและฝังตัวตามอวัยวะต่าง ๆ ทั้งภายในและภายนอกร่างกาย ทำให้เราเห็นว่าเยื่อเมือก เยื่อบุตา เหงือก และผิวหนังของน้องหมามีสีผิดปกติไป (สีเหลือง) เกิดเป็นภาวะดีซ่านนั่นเอง

 

 

 

 

     ส่วนมากพอเกิดภาวะดีซ่าน เราจะคิดถึงปัญหาจากตับ แต่ความจริงแล้วภาวะดีซ่านนั้นเกิดได้หลายสาเหตุเลยครับ ถ้าจะให้ไล่ว่าภาวะดีซ่านเกิดจากโรคอะไร คงไล่ให้ไปหมด เพราะมันเยอะมาก ดังนั้นเราจึงแบ่งสาเหตุออกเป็น 3 กลุ่มหลัก ๆ คือ 1. สาเหตุก่อนเข้าสู่ตับ เป็นการสูงขึ้นของบิลิรูบินก่อนจะมาที่ตับ เกิดจากโรคอะไรก็ตามที่ไปทำให้เม็ดเลือดแดงแตกหรือถูกทำลายมากเกินไป เช่น การติดเชื้อในกระแสเลือด โรคภูมิคุ้มกันทำลายเม็ดเลือดแดงของตัวเอง (IMHA) ภาวะโลหิตจางจากเม็ดเลือดแตก เป็นต้น 2. สาเหตุที่ตัวตับเอง พอตับผิดปกติก็ไปส่งผลให้การเปลี่ยนแปลงโครงสร้างของบิลิรูบินให้เป็นรูปที่ละลายน้ำได้ เพื่อจะได้กำจัดออกไปนั้นไม่สามารถทำได้ บิลิรูบินก็เลยสูงขึ้น เช่น โรคไวรัสตับอักเสบ โรคมะเร็งที่ตับ โรคฉี่หนู ได้รับสารพิษ เป็นต้น และ 3. สาเหตุหลังออกจากตับ เกิดเพราะร่างกายไม่สามารถลำเลียงเอาบิลิรูบินขับออกไปทิ้งได้ตามปกติ เช่น การอุดตันหรือการระบายน้ำดีลดลง โรคนิ่วในท่อน้ำดี โรคตับอ่อนอักเสบ ความผิดปกติในทางเดินอาหาร เป็นต้น อย่างไรก็ดีทั้ง 3 สาเหตุหลักนี้ สามารถเกิดขึ้นพร้อมกันหรือเกี่ยวเนื่องกันไปได้ 

 

 

 

 

 

 

     ภาวะดีซ่านมักไม่ได้เกิดขึ้นตามลำพังแน่นอน น้องหมาที่ป่วยมักจะแสดงอาการอื่น ๆ ร่วมด้วย เช่น ซึม เบื่ออาหาร สีปัสสาวะผิดปกติ น้ำหนักลด อาเจียน คลื่นไส้ ปวดท้อง ท้องมาน หรือแม้แต่มีอาการทางระบบประสาท ฯลฯ ตามแต่โรคที่เป็นอยู่ เจ้าของจึงต้องสังเกตอาการให้ละเอียด เพื่อจะได้นำมาเล่าให้สัตวแพทย์ฟังเวลาที่คุณหมอซักประวัติ ซึ่งคุณหมอจะใช้ข้อมุลเหล่านี้ มาพิจารณาเลือกวิธีตรวจและวินิจฉัยโรคที่เป็นสาเหตุแท้จริง เช่น หากน้องหมาปัสสาวะมีสีดำหรือสีน้ำตาล ก็อาจจะพออนุมานสาเหตุหลัก 1 ใน 3 ออกให้ได้คร่าว ๆ ก่อน จากนั้นคุณหมอก็อาศัยวิธีการตรวจอย่างอื่น ๆ เพิ่มเติม เช่น ตรวจเลือดดูเม็ดเลือดต่าง ๆ หรือดูค่าเอนไซม์ตับ ตรวจปัสสาวะ อัลตราซาวน์ดูตับหรือท่อน้ำดีว่ามีการอุดตันหรือไม่ เป็นต้น พอได้โรคที่สาเหตุหลักแล้วก็จะได้ทำการรักษาต่อไป ภาวะดีซ่านก็จะหายไปหลังจากที่โรคที่เป็นอยู่ได้รับการแก้ไขไปแล้ว เช่น ถ้าโรคเกิดขึ้นภายในตับ ก็ต้องรักษาและฟื้นฟูเซลล์ตับที่ถูกทำลาย หรือถ้าโรคเกิดขึ้นหลังออกจากตับ พวกที่เป็นนิ่ว ก็ต้องแก้ไขการอุดตันของท่อน้ำดี จะผ่าเอานิ่วออกหรือกินยาสลายก็ว่าไป เป็นต้น ซึ่งจะหายขาดหรือไม่นั้น ก็ขึ้นกับโรคที่น้องหมาเป็นอยู่นั่นเอง  

 

 

 

     เนื่องจากภาวะดีซ่านเกิดได้จากหลายสาเหตุ เพราะไม่ว่าน้องหมาจะเป็นโรคอะไรก็ตามที่ไปกระทบกลไกการกำจัดบิลิรูบินออกไป หรือไปทำให้มีการสร้างบิลิรูบินออกมามากเกินไป จนทำให้กำจัดออกไปไม่ทัน ย่อมส่งผลให้เกิดภาวะดีซ่านได้ทั้งสิ้น คงไม่มียาใดยาหนึ่งที่สามารถป้องกันภาวะนี้ได้โดยเฉพาะ ดังนั้นการป้องกันสุขภาพโดยรวมจึงเป็นเรื่องสำคัญ การรักษาความสะอาดเพื่อป้องกันการติดเชื้อ การป้องกันเห็บเพื่อป้องกันโรคพยาธิในเม็ดเลือด การพาน้องไปฉีดวัคซีนรวมเพื่อป้องกันโรคไวรัสตับอักเสบในสุนัข การหลีกเลี่ยงสารเคมีที่เป็นอันตรายต่อตับ การให้น้องหมากินอาหารที่ถูกสุขลักษณะ การควบคุมน้ำหนักอย่าให้สุนัขอ้วนหรือมีไขมันมาสะสมและก่อตัวขึ้นที่ตับ หลีกเลี่ยงการให้ยารักษาสุนัขเองโดยไม่ได้ปรึกษาสัตวแพทย์ก่อน เพราะยาบางชนิดมีผลต่อตับ โดยเฉพาะพวกกลุ่มยาลดไข้และแก้อักเสบ ตลอดจนการไม่ทำให้สุนัขเครียดเป็นเวลานาน ๆ จนเป็นสาเหตุให้ภูมิคุ้นกันตก เพราะจะเสี่ยงต่อการติดเชื้อโรค โดยเฉพาะพวกโรคฉกฉวยโอกาสได้ เขียนแบบนี้เหมือนออกแนวหว่านแหไปหน่อย แต่ก็เป็นสิ่งที่ผู้เลี้ยงจำเป็นต้องทำ เพื่อให้สุนัขมีสุขภาพที่แข็งแรงนั่นเองครับ



     กล่าวโดยสรุปอีกที่ว่า ภาวะดีซ่านไม่ใช่โรค แต่เกิดการโรคอะไรก็ได้ที่ไปทำให้ร่างกายมีบิลิรูบินสูงขึ้น เนื่องจากบิลิรูบินเป็นรงควัตถุสีเหลืองเมื่อมีจำนวนมากก็ไปสะสมตามเยื่อเมือกในอวัยวะต่าง ๆ ได้ เราก็เลยเห็นอาการเช่นนั้น แต่ความจริงเราสามารถตรวจทราบภาวะดีซ่านได้ ก่อนที่ร่างกายจะแสดงอาการออกมาเสียอีก โดยตรวจดูค่าบิลิรูบินในกระแสเลือดหรือในปัสสาวะ อย่างไรก็ดีเราจะต้องตรวจอย่างอื่นเพิ่มเติมด้วย เพื่อหาสาเหตุของโรคที่แท้จริงต่อไป เพราะเมื่อเราทราบว่าน้องหมาป่วยเป็นโรคอะไรแล้ว ก็จะได้ทำการรักษาโรคนั้นให้หาย สุดท้ายภาวะดีซ่านก็จะดีขึ้นเช่นกันครับ